Εργασία για το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Βασίλης Αλεξόπουλος
Η μετάβαση από τον ομηρικό οίκο στην πόλιν. Να περιγράψετε την εξέλιξη αυτή και να επισημάνετε τις τομές και τις συνέχειες.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η εξέλιξη του ομηρικού οίκου στην πόλιν ξεκινά σταδιακά από την πτώση των Μυκηναϊκών ανακτόρων που είχε σαν αποτέλεσμα την αλλαγή της κοινωνικοπολιτικής δομής και διάστασης του αρχαίου Ελληνικού κόσμου, καθώς αυτός μετεξελισσόταν σε κάτι καινούριο. Μέσα από την επακόλουθη αναστάτωση αλλά και μετανάστευση που θα επικρατήσει στον Ελλαδικό χώρο θα δούμε νέα στοιχεία, μεταβολές, μεταπτώσεις και ιστορικές συνέχειες. Θα χωρίσουμε τα μεγάλα χρονικά διαστήματα και θα τα παρουσιάσουμε ως εξής: τον 12ο αιώνα (πτώση Μυκηναϊκού πολιτισμού) ως πρώτη ενότητα, 11ο και 10 αιώνα (ομηρικός οίκος) ως δεύτερη ενότητα, 9ο και 8ο αιώνα (σχηματισμός πόλης-κράτους) ως Τρίτη ενότητα. Με αυτόν τον τρόπο θα αναλύσουμε και θα κατανοήσουμε τις αλλαγές που παρουσιάστηκαν στις μορφές του τρόπου διαβίωσης, της θρησκείας, της οικονομικής ζωής, των ταφικών εθίμων, της οικονομίας, της κοινωνίας, σε γενικές γραμμές τις τομές που παρουσιάστηκαν και τις συνέχειες στην εξελικτική πορεία των αρχαίων Ελλήνων από τα Μυκηναϊκά ανάκτορα στον ομηρικό οίκο για να φτάσουν στην πρώτη μορφή της πόλης-κράτους.
- ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Οι Πρώτες τομές και συνέχειες στην πορεία που θα διανύσουμε μας έρχονται από την κατάρρευση των Μυκηναϊκών ανακτορικών κοινωνιών στη διάρκεια του 12ου αιώνα. Όλα τα στοιχεία συγκλίνουν σε μία σταδιακή και ολοκληρωτική κατάρρευση των ανακτόρων. Ένα τέλος εποχής με εμφανή στοιχεία καταστροφών και οικονομικό μαρασμό στα περισσότερα μυκηναϊκά κέντρα, παρόλο που το εξωτερικό εμπόριο παρουσιάζει μία συνέχεια από ότι μας δείχνουν τα κεραμικά της εποχής τα οποία είναι διάσπαρτα στην ανατολική μεσόγειο. Το επακόλουθο της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής αυτής κρίσης είναι η μετανάστευση πληθυσμιακών ομάδων προς την Κύπρο, το Αιγαίο, το Ιόνιο και τα παράλια της Μικράς Ασίας, το μεταναστευτικό αυτό κύμα στην συνέχεια θα παίξει βαρυσήμαντο ρόλο στον σχηματισμό της πόλης-κράτους όπως θα δούμε παρακάτω. Δεν θα επεκταθούμε σε αυτό το σημείο στα αίτια της κατάρρευσης απλά με επιγραμματικό τρόπο θα αναφέρουμε τα κυριότερα όπως η κάθοδος των Δωριέων, η εισβολή των «λαών της θάλασσας», φυσικές καταστροφές και εμφύλιες συγκρούσεις είναι από τις πιο διαδεδομένες θεωρίες. Επίσης έχουμε την εκκίνηση μίας δημογραφικής αραίωσης του πληθυσμού η οποία θα επεκταθεί στους δύο επόμενους αιώνες που θα ακολουθήσουν. Η γενική αναστάτωση που θα επικρατήσει μαζί με την ανασφάλεια των αρχαίων κατοίκων, θα τους αναγκάσει να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους, έχουμε λοιπόν τομή στον τρόπο διαβίωσης αφού υπάρχει εγκατάλειψη των ανακτορικών κέντρων και οι κάτοικοι καταφεύγουν σε μικρά οικογενειακά οικιστικά συγκροτήματα τα οποία παρουσιάζουν μία πρώτη μορφή συνοικισμού που θα μας οδηγήσει στους ομηρικούς οίκους.[1] Στα ταφικά έθιμα τα οποία μπορούμε να τα θεωρήσουμε σαν ένα αξιόπιστο δείγμα, η τομή που δημιουργείται είναι το πέρασμα στον ατομικό τάφο σε αντικατάσταση των τεράστιων ομαδικών θαλαμωτών τάφων λόγω έλλειψης κεντρικής οργάνωσης και ανθρώπινου εργατικού δυναμικού [2]. Το τέλος του 12ου αιώνα μας μεταφέρει από μία κοινωνία που έχει χάσει την δομή της σε ένα καινούριο μοντέλο οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης, τον Ομηρικό Οίκο.
- Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΟΜΗΡΙΚΟΥ ΟΙΚΟΥ
Στον 11ο και 10ο αιώνα (σκοτεινοί αιώνες), τα στοιχεία που έχουμε είναι ελάχιστα, θεωρητικά μιλάμε για μία εποχή παρακμής, πρακτικά όμως οι τομές και οι συνέχειες στον πλουτοπαραγωγικό τομέα, στην κοινωνική οργάνωση, στην μεταλλουργία, στην αρχιτεκτονική όπως θα αναλύσουμε παρακάτω θα θέσουν τις βάσεις της εξέλιξης από τον ομηρικό οίκο στην πόλη-κράτος. Η γραφή έχει χαθεί μαζί με την κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού και της γραφειοκρατίας που αυτός αντιπροσώπευε. Όλα τα στοιχεία δείχνουν μία τεράστια δημογραφική αραίωση[3] των αρχαίων κατοίκων, η συνέχεια της οργάνωσης όμως των κοινωνιών με τις μετακινήσεις των ελληνικών φύλων δημιουργεί καινούργιες κοινότητες που σαν κύριο συστατικό τους έχουν την φυλετική οργάνωση. Σε αυτό το σύστημα οργάνωσης πρωταρχικό ρόλο έχει ο οίκος και τα μέλη του[4]. Η επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο για την εισαγωγή πρώτων υλών δείχνει να είναι σε φθίνουσα πορεία. Η τομή που παρατηρούμε έχει σχέση με το γεγονός ότι πρώτη ύλη στην μεταλλουργία πλέον είναι ο σίδηρος, ένα μέταλλο που συναντάται στην ηπειρωτική Ελλάδα[5] σε αντικατάσταση του ορείχαλκου ο οποίος χρειάζεται για την παραγωγή του κασσίτερο και χαλκό [6], προϊόντα δηλαδή εισαγόμενα. Ας επιστρέψουμε όμως στον πλουτοπαραγωγικό τομέα. Η γη είναι η πρωταρχική μορφή πλούτου όμως υπάρχει και η άποψη ότι και η κτηνοτροφία έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Σχετικά με την κτηνοτροφία μπορούμε να τεκμηριώσουμε κατά μία βάση ότι με την αραίωση του πληθυσμού που συνεπάγεται την μη επάρκεια εργατικού δυναμικού για την συντήρηση των αγρών[7] ,η εξασφάλιση διατροφής μοιραία έπεσε στα ζώα(βόδια, πρόβατα, κατσίκια ). Άλλο ένα στοιχείο που μας ωθεί προς αυτήν την κατεύθυνση είναι το μέτρημα του πλούτου σε κεφάλια βοδιών και η εμφάνιση των ηρώων ως ιδιοκτήτες μεγάλων κοπαδιών[8]. Επίσης στον τομέα της αρχιτεκτονικής σταματάει το κτίσιμο με πέτρα και οι κατοικίες είναι πλέον απλές αχυροκαλύβες [9]. Το τελευταίο μπορεί να μεταφραστεί και ως έλλειψη τεχνικής και μέσων αλλά και ως ένα σύνηθες φαινόμενο στον νομαδικό τρόπο ζωής λόγω των συχνών μετακινήσεων για την συντήρηση των κοπαδιών. Η μετακίνηση ανθρώπων λόγω του βουκολισμού ως τομή κρατάει σε μία δύσκολη στιγμή, στην οποία η γραφή φαίνεται να έχει χαθεί [10], την παράδοση, τους τοπικούς μύθους, την ιστορική μνήμη ζωντανή, όμως υπάρχει και κάτι ακόμα που έχει να κάνει με την μονάδα μέτρησης του πλούτου. Αν δεχτούμε ότι οι συναλλαγές εκφράζονταν σε αριθμούς βοδιών [11]η συνέχεια τους ως μονάδα μέτρησης στην πόλη- κράτος είναι το νόμισμα και η επακόλουθη τομή από την ανταλλακτική οικονομία στην υιοθέτηση του ασημιού ως κανονικού μέσου συναλλαγής[12]. Άρα η κτηνοτροφία φαίνεται να υπερέχει έναντι της αγροτικής εκμετάλλευσης. Πάντως και οι δύο δείχνουν να έχουν λόγο ύπαρξης σαν μορφές πλούτου και οικονομικής ανάπτυξης καθώς η κοινότητες προσπαθούν να δημιουργήσουν στα μέλη του οίκου τους αυτάρκεια σε προϊόντα άμεσης κατανάλωσης. Ο όρος αυτάρκεια είναι μία βασική επιδίωξη των πληθυσμιακών ομάδων και προϋπόθεση ύπαρξης της πόλης-κράτος[13]. Στον θρησκευτικό τομέα βλέπουμε την εμφάνιση αναθημάτων σε κάποιους ιερούς χώρους όπως π.χ. το Ηραίον στο Άργος [14], δεν φαίνεται όμως να υπάρχουν οικοδομήσεις ναών, ούτε μετακινήσεις πιστών σε μεγάλα Ιερά Κέντρα και τα ταφικά έθιμα στις περισσότερες περιπτώσεις παραμένουν στο επίπεδο της καύσης των νεκρών και στους ατομικούς τάφους. Ιδιαίτερος λόγος ως τομή αλλά και συνέχεια πρέπει να γίνει για τις αποικίες καθώς με τις μετακινήσεις τα ελληνικά φύλα ήρθαν σε επαφή με ντόπιους κατοίκους στις αποικίες που δημιούργησαν. Η σταδιακή ανάμειξη των πληθυσμιακών ομάδων και η αμφίδρομη ανταλλαγή ιδεών και απόψεων πάνω στον οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό χώρο μας οδηγεί στην αντίληψη ότι από εκεί προήλθε η πρωταρχική δημιουργική ιδέα της πόλης-κράτους. Οι φοίνικες είχαν δημιουργήσει ανεξάρτητες κοινότητες με πολιτικό χαρακτήρα τον Βασιλιά μαζί με ένα συμβουλευτικό σώμα (αριστοκρατών), περίπου το ίδιο σχήμα συναντάμε στην Ηπειρωτική Ελλάδα την περίοδο αυτή με τους κληρονομικούς Βασιλείς και την πλαισίωση τους από το συμβούλιο των ευγενών. Επίσης στον θρησκευτικό τομέα στους λαούς της Ανατολής παρατηρούμε την ύπαρξη μεγάλων Ιερών[15] , θα τα συναντήσουμε και στην ελληνική κοινωνία στους αιώνες που ακολουθούν.
III. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ
Στον 9ο αιώνα η οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση του Ομηρικού Οίκου θα μας οδηγήσει στην σύσταση της Πόλις μέσα στην διάρκεια του 8ου αιώνα. Τις τομές και τις συνέχειες στους δύο αυτούς αιώνες θα αναλύσουμε τώρα ξεκινώντας με την αξιοπρόσεκτη επικράτηση της αγροτικής οικονομίας[16] έναντι της κτηνοτροφίας είναι μία τομή που θα επιφέρει σαν αποτέλεσμα την σταθερή εγκατάσταση των κοινοτήτων σε συγκεκριμένες γεωγραφικές τοποθεσίες. Αυτοί που κατέχουν την γη έχουν πρωταρχικό ρόλο στην λήψη αποφάσεων αφού διαθέτουν την οικονομική ισχύ[17] . Είναι αξιοσημείωτο σαν γεγονός ότι η κατοχή αγροτικής γης μπορεί να προέρχεται από ένα φαινόμενο στις «κοινωνίες των μεγάλων ανδρών»,όπου λόγω τις χρόνιας πολιτικής αστάθειας και της απουσίας αυστηρής οργάνωσης[18] οι βασιλιάδες αναγκάζονταν να μοιράζουν βασιλικές γαίες για να αποκτήσουν πιστούς συμμάχους[19]. Αυτή η άρχουσα τάξη βλέπει ξαφνικά την δύναμη της να μεγαλώνει μέσα σε ένα κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό σκηνικό που αρχίζει να δημιουργείται αφού έχει στα χέρια της το μεγαλύτερο μέρος της καλλιεργήσιμης γης, ασκεί πιέσεις για περισσότερα προνόμια και εξουσίες και αμφισβητεί την κληρονομική βασιλεία. Μέσο αυτής της διαδικασίας μπορούμε να δούμε την συνέχεια η οποία φτάνει στην κοινωνική τάξη των «άριστων ή γνώριμων» στην πόλη-κράτος. Στον θρησκευτικό τομέα βλέπουμε την δημιουργία ναών στους οικισμούς, την ανάπτυξη μεγάλων θρησκευτικών κέντρων αλλά και την εκπροσώπηση της κοινότητας από θεότητες[20]. Η ουσιαστική αυτή τομή σηματοδοτεί την κοινωνικοποίηση της θρησκείας που δεν βλέπαμε στους προηγούμενους αιώνες. Στον εμπορικό τομέα αρχίζει η ανάπτυξη και αποκαθίσταται η επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο που φαίνεται να είχε χαθεί τους «σκοτεινούς χρόνους». Με την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυσιπλοΐας έρχονται στην επιφάνεια και άλλες κοινωνικές ομάδες (έμποροι, ναυτικοί, τεχνίτες) οι οποίες θα αναζητήσουν την θέση τους στην κοινωνικοπολιτική δομή της πόλης-κράτους. Εδώ υπάρχει και άλλη μία τομή που είναι αξιομνημόνευτη, με την αύξηση της εμπορικής δραστηριότητας χρειάζεται και η καταγραφή των προϊόντων, άρα η χρήση της γραφής η οποία είχε χαθεί μετά την πτώση των Μυκηναϊκών ανακτόρων. Σε αυτό το σημείο γίνεται μία μετατροπή στον εμπλουτισμό του αλφαβήτου με την προσθήκη των φωνηέντων και την αυτόματη διευκόλυνση της ανάγνωσης[21]. Η αλφαβητική γραφή εμφανίζεται στην ιδιωτική της μορφή σε ενδείξεις κυριότητας, ποιήματα, αφιερώσεις στους θεούς και στην δημόσια μορφή της σε κώδικες νόμων και ψηφισμάτων[22]. Δίνει την δυνατότητα σύνταξης, ανάλυσης, ιστορικής μνήμης και θέτει της βάσης για την σύσταση των θεσμών της πόλης-κράτος.[23] Εμφανίζονται έτσι στα μέσα του 8ου αιώνα και συγκεκριμένα το 776 χρονολογία της πρώτης Ολυμπιάδας[24] τα στοιχεία που συγκλίνουν στην ετοιμότητα της κοινωνίας των αρχαίων Ελλήνων να περάσουν στον σχηματισμό της πόλης-κράτος, η σταθερή εγκατάσταση των ανθρώπων γύρω από συγκεκριμένες γεωγραφικές θέσεις, η αμφισβήτηση του Βασιλιά από τους ευγενείς-αριστοκράτες, η κοινωνικοποίηση της θρησκείας, ο αποικισμός, η χρήση της αλφαβητικής γραφής, η ανάπτυξη του εμπορίου, η ανάδειξη καινούριων κοινωνικών ομάδων. Εμφανής είναι και ο πρωταρχικός χωροταξικός σχεδιασμός με την ακρόπολη, τους ναούς, την αγορά, τα τείχη που την περιβάλλουν είναι το λεγόμενο «άστυ» αλλά και την ύπαιθρο χώρα με τους οικισμούς της και της καλλιεργήσιμες εκτάσεις της. Οι κάτοικοι που ζουν και δραστηριοποιούνται στην πόλη-κράτος, συμμετέχουν σε όλο το φάσμα της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής με στόχο τρεις βασικές επιδιώξεις :την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκεια [25].
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η εξέλιξη από τον Ομηρικό Οίκο στην πόλη-κράτος όπως διαπιστώσαμε ήταν μία διαδικασία μακροχρόνια και πολυδαίδαλη με τομείς αλλά και συνέχειες στον οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό τομέα. Συνοψίζοντας είναι το πέρασμα από την φυλετική οργάνωση της κοινωνίας, όπου ο Βασιλιάς-αρχηγός συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες στο πρόσωπό του, στην κοινωνία των πολιτών με την συμμετοχή τους στην αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων και στην συγκρότηση της εξουσίας και της διακυβέρνησης της πόλης-κράτους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Clayde Mosse,Annie Schnapp-Gourbeillon,Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας,μτφ.Λ.Στεφάνου,εκδ.Παπαδήμα,Αθήνα 1999.
2.Θ.Βερέμης,Ι.Γιαννόπουλος,Σ.Ζουμπάκη,ΕΛ.Ζυμή,Θ.Ιωάννου,Α.Μαστραπάς,Ελληνική Ιστορία,τομ. Ά.Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος,εκδ.ΕΑΠ,Πάτρα 2000.
3.A.Andrewes,Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μτφρ.Α.Παναγόπουλος,ΜΙΕΤ,Αθήνα 1999.
Σημειώσεις:
[1] Claude Mosse,Annie Schnapp-Gourbeillon ,Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας,μ.τ.φ.Λύντια Στεφάνου,εκδ.Παπαδήμα,Αθήνα 1999σελ.122
[2] Στο ίδιο,σελ.124
[3] Στο ίδιο σελ.125
[4] Θ.Βερέμης,Ι.Γιαννόπουλος,Σ.Ζουμπάκη,ΕΛ.Ζυμή,Θ.Ιωάννο,Α.Μαστραπάς Ελληνική Ιστορία ,Τομ Ά.Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος,εκδ.,Ε.Α.Π,ΠΑΤΡΑ 2000,σελ.79
[5] Claude Mosse,Annie Schnapp-Gourbeillon,Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας,,ο.π. σελ.128
[6] Στο ίδιο σελ.127
[7] Στο ίδιο σελ.131
[8] Στο ίδιο σελ.132
[9] Στο ίδιο σελ.129
[10] Στο ίδιο σελ.130
[11] Α .Andrewes , Αρχαία Ελληνική Κοινωνία ,μτφρ.Α.Παναγόπουλος,ΜΙΕΤ,Αθήνα 1999,σελ.193 [12] Στο ίδιο σελ.194
[13] Θ.Βερέμης,Ι.Γιαννόπουλος,Σ.Ζουμπάκη,ΕΛ.Ζυμή,Θ.Ιωάννα,Α.Μαστραπάς,Ελληνική Ιστορία,Τομ. Ά Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος ,ο.π.σελ,84
[14] Clayde Mosse,Annie Schnapp-Gourbeillon,Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας,ο.π.σελ,141
[15] Στο ίδιο.σελ159
[16] Στο ίδιο σελ138
[17]Θ.Βερέμης,Ι.Γιαννόπουλος,Σ.Ζουμπάκη,ΕΛ.Ζυμή,Θ.Ιωάννου,Α.Μαστραπάς,Ελληνική Ιστορία,Τομ. Ά.Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος, Ο.π.σελ.80
[18]Claude Mosse,Annie Schnapp-Gourbeillon,Επίτομη Ιστορία Της Αρχαίας Ελλάδας, Ο.π.σελ.134
[19] Στο ίδιο σελ.135
[20] Στο ίδιο σελ.143
[21] Στο ίδιο σελ.154
[22] Στο ίδιο σελ.156
[23] Στο ίδιο σελ.157
[24] Στο ίδιο σελ.159
[25] Θ.Βερέμης,Ι.Γιαννόπουλος,Σ.Ζουμπάκη,ΕΛ.Ζυμή,Θ.Ιωάννου,Α.Μαστραπάς,Ελληνική Ιστορία Τομ. Ά.Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος,ο.π.σελ84